Een mens kan niet alles hebben ...

... dat ontdekten wij vandaag. Vanuit onze villa waren we naar het dichtstbijzijnde S-bahnstation gelopen. Helaas, een staking in het openbaar vervoer. Geen algehele staking, maar geen idee wat er wel reed. Dat bleek een bus te zijn en ook stukken van de U-bahn, maar toch kostte het veel tijd om in het centrum te komen. Omrijden ook, omdat er op bepaalde stukken niets reed. Gelukkig zijn we niet voor één gat te vangen.

De reis ging als eerste naar de East Side Gallery, het langste stuk van de Muur dat nog overeind staat. Sovjet-leider Nikita Chroesjtsjov besluit in 1961 dat de leegloop van de DDR definitief tot een eind moet komen. Net als secretaris-generaal van de SED Walter Ulbricht is hij van mening dat er een muur gebouwd moet worden. In de nacht van 12 op 13 augustus wordt een begin gemaakt met de bouw van de Berlijnse Muur. Zo’n 1,3 kilometer daarvan staat langs de Spree nog overeind. Er is een enorme hoeveelheid graffiti te zien, het werk van 118 verschillende kunstenaars uit 21 verschillende landen. De kunstenaars geven hun visie op de politieke situatie in Berlijn in 1989/1990, achter de meeste schilderingen zit dan ook meestal een diepere betekenis. Het gehele stuk staat onder monumentenzorg.

Een belevenis om daar langs te lopen. Dat kun je gewoon niet uitleggen, dat moet je zien. Achter de muur staan ook nog stukken overeind van de tweede muur die er stond. Want één muur was niet genoeg, tussen de muren liepen soldaten die de wacht hielden en iedereen die probeerde te vluchten aanhielden of zelfs dood schoten. Heel indrukwekkend.

Na een broodje en koffie gingen we naar het Holocaust Monument. Het Holocaustmonument (formele naam: Denkmal für die ermordeten Juden Europas) is een monument ter herdenking van de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het bestaat uit 2711 betonblokken variërend in hoogte van 20 cm tot 4,70 meter met een onderlinge tussenruimte van 95 cm. De Amerikaanse architect Peter Eisenman heeft het monument ontworpen. Het veld met de golvende blokken roept volgens hem een gevoel van desoriëntatie en isolement op en is symbolisch voor de ervaringen van de Joodse bevolking tijdens het nazibewind. Dat isolement heb ik niet zo gemerkt, maar wel dat het desolaat is en je gedesoriënteerd raakt. Vooral als je tussen de hoge betonblokken loopt. Bij de lagere blokken zie je de omgeving nog en is dat dus een stuk minder.

De betonblokken zijn aan de buitenzijde voorzien van een speciale chemische laag waardoor graffiti gemakkelijk te verwijderen is. Producent van deze laag is het farmaceutische bedrijf Degussa. Na berichten dat dit bedrijf tijdens de Holocaust mede-eigenaar was van het bedrijf dat Zyklon B produceerde voor het Derde Rijk, werd de bouw van het monument tijdelijk onderbroken. Na onderzoek werd besloten dat het bedrijf inmiddels voldoende afstand had genomen van zijn verleden.

Het monument werd op 10 mei 2005 ingewijd en dat betekent dat ik hier in 2004 voor het laatst moet zijn geweest. Tijdens mijn laatste reis werd namelijk een groot stuk grasland geschikt gemaakt voor de bouw van dit monument. Overigens is heel Berlijn voor mij ernstig veranderd. Ik herinner het mij als één grote bouwput met heel veel werkkranen. Die zijn nu niet meer te zien. Fijn dat ik dat mag meemaken.

Willem was al een keer bij het monument geweest, maar nog nooit in de expositie ruimte die onder het veld met de blokken is ingericht. De wachtrijen waren altijd veel te lang. Vandaag was dat maar een half uur, dus besloten we ook de expositieruimte te bezoeken. En die was zo mogelijk nog indrukwekkender dan het monument zelf. Foto’s die beelden laten zien zoals ik ze nog maar zelden zag. Echt de naakte waarheid. Daarna zes levensgrote portretten, elk van hen staat voor een miljoen vermoorde joden. Een van deze portretten was van Etty Hillesum. Zij was geboren in een Nederlands-Joodse familie, kreeg pas in 1981 bekendheid door de publicatie van een bloemlezing uit haar dagboek, 38 jaar nadat zij in Auschwitz werd vermoord. Ook in de ruimte daarna, waar brieven van mensen uit kampen aan familie of vrienden thuis getoond werden, lag ook een brief van haar. In de familieruimte die daarna kwam worden vijftien families uit vijftien landen uit de vergetelheid gehaald. Voor Nederland was dat de familie Perenboom uit Amsterdam. Als laatste kom je in een kamer waar alle namen van de zes miljoen joden worden genoemd. Met, als dat bekend is, het land van herkomst en de plaats waar ze de dood vonden. Als je alle namen zouden willen horen, dan moet je zes jaar, zeven maanden en 27 dagen op het bankje blijven zitten. Daar kun je je gewoon niets bij voorstellen.

We waren redelijk stil toen we uit de expositieruimte kwamen. Onbegrip, nog steeds, van hoe dit heeft kunnen gebeuren. We zijn naar Unter den Linden gelopen en hebben daar eerst maar eens een kop koffie gedronken. En besloten dat het tijd werd voor wat luchtigers. We kwamen een Berlijnse beer tegen op onze tocht naar de Ampelmannetjes, het kleine verkeerslichtmannetje van Berlijn dat de wereld veroverde. Meer daar over onder aan het verslag.

Vervolgens naar de Dom gewandeld. Onderweg kwamen we nog een mooi ‘portret’ van Angela Merkel tegen. Je hoort niet veel meer van Frau Merkel, maar wij hebben haar gezien. De majestueuze domkerk was nog open, maar niet lang meer. De entree stond niet in verhouding met de tijd die we er nog door konden brengen. Wie weet doen we dat op een andere dag nog, maar misschien ook niet. Het was inmiddels bijna zes uur, we besloten ‘op huis’ aan te gaan. Dat was nog geen sinecure. We werden als vee in bussen gedrukt, spitsuur en wellicht ook zo druk vanwege de gedeeltelijke staking in het openbaar vervoer. We waren blij dat we er waren. Gezellig samen gekookt en tegen achten aan de maaltijd. Inmiddels draait de afwasmachine en zijn wij aan het bijkomen van een bewogen dag.

Plannen voor morgen zijn er (nog) niet, maar ongetwijfeld gaan we weer mooie dingen beleven. Fijne avond allemaal.

Een rode "blijver" en een groene "wandelaar" - er zijn waarschijnlijk geen andere symbolen van de voormalige DDR die zo eenvoudig en zo succesvol zijn als de twee stoplichtmannen. Je kunt de twee stoplichtmannen in verschillende winkels in Berlijn kopen: als lampen, vazen, boekensteunen of als prints op kopjes, overhemden en schoudertassen. De uitvinder van de stoplichtman, Karl Peglau, was getuige van de unieke opkomst van verkeersbord tot cultmerk voor Berlijnse fans. Maar toen hij ze uitvond, had hij iets heel anders in gedachten met de personages. Peglau was psycholoog bij de medische dienst van het DDR-transportsysteem - en hij maakte zich zorgen over voetgangers. Het snel toenemende verkeersvolume aan het eind van de jaren vijftig overweldigde mensen - vooral tot ergernis van voorbijgangers. ‘Mijn man wist het zeker: alleen als voetgangers het verkeerssymbool leuk vinden en begrijpen, zullen ze het volgen,’ herinnert de weduwe van de uitvinder, Hildegard Peglau, zich. In zijn vrije tijd creëerde haar man zijn ‘Männeken’. Het moet meer zijn dan een lijn in het landschap zoals de West-Berlijnse tegenhanger uit 1957, menselijk en met een sterk signaal.

Het mollige, behendige mannetje werd al snel ontworpen met veel ruimte voor groen en rood licht. Aan de andere kant bleek het ontwerp van het hoofdgedeelte een politieke kwestie te zijn, herinnert Hildegard Peglau zich: Een zijscheiding? Niet antifascistisch genoeg! Een opvallend krullend hoofd? Te zuidelijk! De oplossing glimlachte op een zomerdag naar de camera's van de staatstelevisie: de zon scheen, de hitte brandde en Erich Honecker droeg een strohoed. Op 13 oktober 1961 presenteerde Karl Peglau zijn ‘wegfiguur’ in het DDR-ministerie van Verkeer en Waterstaat. De stoplichtman was geboren. De langzame wielen van de bureaucratie bleven nog acht jaar doordraaien totdat de eerste groene man zijn plek vond bij een stoplicht in Berlijn-Mitte. De Duitse eenheid was feitelijk voorbestemd om het zekere einde van de hoedendrager te bewerkstelligen. Vanaf 1994 werden de verkeerssystemen geleidelijk gerenoveerd en werd de oostelijke verkeerslichtman vervangen door de westelijke tegenhanger. Maar uitgerekend een Zwabiër heeft hem van de liquidatie gered. Markus Heckhausen is de ontwerper die van de kleine man een cultmerk maakte. ‘Ik vond het onuitsprekelijk om zo’n karakteristieke, sympathieke figuur zomaar te vervangen,’ zegt de inwoner van Tübingen. Zelf is hij even oud als de man bij het stoplicht; begin jaren negentig kwam hij als afgestudeerde in de kunstenaarsscene in het oostelijke deel van Berlijn terecht. Hij verzamelde de donkere panelen van al verwijderde verkeerslichten voor voetgangers en gebruikte ze om zijn eerste producten te maken: een groen en een rood licht met een gekartelde ring. Dat was 1996. Tegenwoordig verkoopt Heckhausen de lampen nog steeds voor iets minder dan 80 euro per stuk. Met hen en andere Ampelmann-producten realiseerde zijn bedrijf in 2010 een omzet van zeven miljoen euro. In zijn Berlijnse winkels scharrelen toeristen tussen Ampelmann-vazen, badsponzen en noedels. Voor Oost-Duitsers is de stoplichtman een symbool tegen de verwerking van identiteit, zegt de zakenman. Voor de toeristen zijn het souvenirs uit de gekke Duitse hoofdstad.